Op 28 augustus in 1963 vond de protestmars richting Washington plaats. Met deze mars wilde de burgerrechtenbeweging de weg vrijmaken voor werk, vrijheid en gelijkheid in het bijzonder voor de Afro-Amerikanen in de Verenigde Staten. Eenmaal aangekomen bij het Lincoln Memorial begon Martin Luther King aan zijn rede voor 250.000 mensen. Halverwege brak vriendin en zangeres Mahalia Jackson in en riep: ‘Tell them about the dream, Martin! Tell them about the dream!’ King schoof zijn speech aan de kant en begon te improviseren. De nu wereldberoemde droom die volgde is een schoolvoorbeeld van de kunst van het improviseren, aldus improvisator Stephen Nachmanovitch.
Er stond niks over dromen in zijn voorbereide speech. Maar terwijl King naar het publiek keek en begon met die eerste woorden: ‘I have a dream’ kwam op dat moment al zijn inspiratie naar boven en tevoorschijn. Alles wat van binnen verborgen lag, kwam met creatieve kracht naar buiten: van Jesaja tot Shakespeare, van Amos tot Lincoln, van Gandhi tot zijn dochters, van een bekende hymn tot een eeuwenoude Psalm.
We bewonderen Dr. King’s moedige en briljante speech, maar hij was geen genie dat zomaar even wat ‘creativiteit’ uit z’n mouw schudt. Zulke mensen bestaan niet. Hij was een mens zoals jij en ik. Geroepen om dat wat ons vult met inspiratie en uitnodigt tot reflectie, uiteindelijk om te zetten in een leven vol van zulk soort improvisaties.
Dit is wat je levenskunst zou kunnen noemen. Waarbij je leven in je kunst blaast en kunst in je leven. Een leven dat in het teken staat van renovatie: daadwerkelijke verandering en duurzame vernieuwing. Voor jezelf, voor anderen en uiteindelijk voor deze wereld. Verbeter de wereld, begin bij jezelf, zegt men. Maar er lijkt soms geen beginnen aan.
Ik droom van
Ik droom van een wereld waar mensen onbevangen het leven aangaan. Mensen die een leven hebben leren leven dat de moeite waard is om voluit geleefd te worden. Ik droom van mensen die een onbekende wereld en een onbetreden weg met speelse verwondering en frisse moed benaderen.
Ik droom van een gilde (vandaar het wapenschild in het logo) van improvisators, ambachtslieden, levenskunstenaars die door beweging en bezinning dat wat onbegonnen werk lijkt en een onbestemd gevoel geeft met bezieling aangaan. Een gilde van gewone mensen die buitengewone levens leren leven. Niet bombastisch, maar daadwerkelijk geleefd.
Onze levens zijn als (strip)verhalen met universele thema’s, schrijft therapeut en consultant Alida Gersie. Het gaat over beginnen en dat elke keer opnieuw, over passages, veranderingen en keerpunten, over knopen, vastlopen en verwarring, over bomen, wortels en beschutting, over verraad, bedrog en falen, over genezing, heel worden, herstel en vervulling, over terugkeren, thuiskomen, overwinning en voltooiing.
Ik droom van mensen die door hun verhalen heen tot bloei komen en daarmee de wereld steeds een beetje dichter bij haar bestemming.
Het leven aangaan
Ik weet niet waar jij aan denkt bij het leven aangaan? Wat is het doel van jouw leven? Geluk lijkt me een universeel thema. Het lijkt fundamenteel, je kunt je niet eens afvragen waarom, het is geen middel tot iets anders, maar als een doel in zichzelf. Als deel van ons mens-zijn. Maar hoe vul je het in?
Geluk wordt soms gezien als een state of mind. Maar misschien is het beter het te beschouwen als een state of soul. Het gaat om zielsgeluk, een welzijn, dat dieper reikt dan omstandigheden aan de oppervlakte. En zielsgeluk gaat niet alleen over je diepste binnenste, maar juist ook over wat er naar buiten komt. Het beste plaatje van de ziel is het lichaam. Als je iemands ‘geest’ (inspiratie) goed wilt observeren, kijk dan naar wat ze zeggen of doen.
Dat maakt dat geluk een sociale praktijk is, een manier van leven, meer nog dan een innerlijke gemoedstoestand. Als je naar iemands gedrag zou kijken, dan zou je moeten kunnen zeggen: die is gelukkig! Maar wat zou je zien? Ik vermoed iets wat je nog het beste kunt samenvatten met: liefde. En dat in soort creatieve realisatie van ons denken, voelen en handelen.
Liefde is (net als geluk) als een doel in zichzelf. Meer dan een gevoel, veeleer gedrag. En net als geluk lijkt het het fundamenteel deel van ons mens-zijn. Met liefde leven is niet slechts overleven, maar leven met overvloed. Overstromend in het leven met anderen.
Leven, liefde en geluk: ze gaan uiteindelijk over improviseren, schrijft literatuurwetenschapper Terry Eagleton. Een manier van leven, een levenskunst, waarbij je tot bloei komt en de wereld tot haar bestemming. Denk aan jazzimprovisatie of theaterimprovisatie en je ziet mensen die zich vrij en volledig uitdrukken (geluk) en tegelijkertijd op een creatieve manier in relatie staan tot de anderen om hen heen (liefde). Wat ontstaat zou je kunnen omschrijven als leven, bezieling, het klinkt misschien als Buena Vista Social Club op een zonnige dag.
Heeft het nog een hoger doel? Nee, absoluut niet. De improvisatie heeft geen hoger doel dan de uiteindelijke performance. Het doel is niet hoger dan het leven zelf en dat ten volle aangaan in het hier en nu.
En dat onbevangen
Ik zie mijn vrouw in de tuin liggen, hoogzwanger, en mijn kinderen vrolijk spelen en denk aan onbevangenheid. Mijn vrouw en kinderen zijn diepe en krachtige persoonlijke voorbeelden van onbevangenheid. In het hier en nu gaan ze met veerkracht en vreugde door het leven.
Mijn vrouw en kinderen componeren het leven, zoals een jazzimprovisator of theaterimprovisator dat zou doen door het materiaal dat voor handen is te gebruiken, terwijl het leven door allerlei fasen van groei beweegt. Ze zijn aan het spelen, improviseren, reageren en creëeren. Het leven ontstaat als een improvisatie onderweg, zonder dat het vooraf al helemaal vaststaat.
Dit lijkt vooral waar te zijn voor vrouwen, betoogt antropoloog Mary Bateson, die veelvuldig door allerlei ritmes van het leven bewegen, met conflicterende belangen, biologische onderbrekingen, en een samenspel van thuis, werk, liefde en commitment. Het improviseren met de bekende en voor de hand liggende gegevenheden en de steeds wisselende en onbekende toekomst lijkt vrouwen op het lijf geschreven.
Bateson denkt ook aan vormen van Arabische poëzie waarbij vanuit het geheugen en geïmproviseerd gedichten worden gecreëerd in het moment op die specifieke plaats en tijd. Ze denkt aan de geïmproviseerde verhalen van Homer of de Indiase Ramayana of Mahabharata. Of aan de retorische stijl van Martin Luther King die on the spot reageert en improviseert.
Het leven werkelijk aangaan dat doe je onbevangen. Het is de enige manier om nieuwe situaties, een onbekende toekomst, grote uitdagingen, complexe situaties, ingewikkelde conflicten, en een snel veranderende wereld met vrede, vreugde en vrijheid te doorleven. Als je je leven probeert vast te houden, dan zul je het verliezen, laat je het los, dan vind je het.
Uiteindelijk zoek je in het leven, net als in een maaltijd of gedicht, naar een mooie vorm. Ik stel voor dat liefde en geluk en een leven het beste tot uitdrukking komen door de eeuwenoude vorm van improvisatie.
Een levenskunst voor iedereen
Zoals ik mijn vrouw en kinderen zie improviseren, zo leer ik zelf ook het leven te leven. En zo droom ik dat iedereen het leven onbevangen aan leert gaan. Dit is een levenskunst voor iedereen.
Daar waar in veelgebruikte metaforen in de levenskunst zoals de beeldhouwer, de boogschutter, de tuinman of de zeiler een individualistisch idee doorklinkt, biedt de metafoor van improvisatie een veel completer beeld, schrijft filosoof en ethicus Joep Dohmen.
Een improvisatie komt samen met anderen tot stand. Zoals Martin Luther King het misschien nooit over zijn droom had gehad op 28 augustus 1963 zonder de uitnodiging van Mahalia Jackson. En mijn zoon niet leert praten zonder mijn aanmoediging. Zo komen onze levens niet tot bloei zonder anderen en deze wereld niet tot haar bestemming zonder ons. Dat wat ontstaat komt ter plekke tot stand, op het ogenblik zelf en altijd onderweg. Het doel is niet zomaar een eind weg te spelen, maar de geslaagde improvisatie. Het doel is het leven leren leven.
Iedereen doet mee. En iedereen doet z’n best om zo goed mogelijk te spelen en tegelijkertijd zo goed mogelijk in te spelen op het spel van de anderen. Het gaat erom lekker met elkaar te spelen en mooie muziek, prachtig theater, schitterende levens te maken. Alleen op deze manier weten we het best bij elkaar tevoorschijn te spelen. Degene die vooral voor zichzelf speelt, is er debet aan dat de improvisatie mislukt. Bij een geslaagde improvisatie stijgt iedereen boven zichzelf uit. Dit komt heel dicht in de buurt van geluk, van liefde, van een mooi leven voluit geleefd. Van levenskunst.
Dit is mijn droom. Dit is het verhaal dat ik wil dienen.
I don’t want to be a spice store.
Christian Wiman – ‘I don’t want to be a spice store’
I don’t want to carry handcrafted Marseille soap,
or tsampa and yak butter,
or nine thousand varieties of wine.
Half the shops here don’t open till noon
and even the bookstore’s brined in charm.
I want to be the one store that’s open all night
and has nothing but necessities.
Something to get a fire going
and something to put one out.
A place where things stay frozen
and a place where they are sweet.
I want to hold within myself the possibility
of plugging one’s ears and easing one’s eyes;
superglue for ruptures that are,
one would have thought, irreparable,
a whole bevy of non-toxic solutions
for everyday disasters. I want to wait
brightly lit and with the patience
I never had as a child
for my father to find me open
on Christmas morning in his last-ditch, lone-wolf drive
for gifts. “Light of the World” penlight,
bobblehead compass, fuzzy dice.
I want to hum just a little with my own emptiness
at 4 a.m. To have little bells above my door.
To have a door.
Alida Gersie, Storymaking in Education and Therapy (1990)
Christian Wiman, Survival is a Style (2020)
Joep Dohmen, Het leven als kunstwerk (2008)
Martin Luther King, ‘I have a dream…’ (1963)
Mary Catherine Bateson, Composing a Life (1989)
Stephen Nachmanovitch, The Art of Is (2019)
Terry Eagleton, The Meaning of Life (2007)
